YAŞAYAN MARAŞ: ALİ YURTGEZEN / Söyleşi: Sibel KÖK

Ali Yurtgezen’i kime sorduysak, aynı cümleyle karşılaştık: “Ali Yurtgezen hal ehli biridir.”Bu cümleyi açıklamak isteyenler, “Halden anlar demek istiyorum” diye eklemeyi de unutmadılar. Hocamızla yaptığımız söyleşinin tamamını sizlerin de istifadelerine sunmak istedik, iyi okumalar dileriz.

Sibel KÖK: Hocam konumuz Kahramanmaraş. Sizden Maraş'ı dinlemek istiyoruz. Onun öncesinde, okuyucularımızın da birinci ağızdan duymaları için Ali Yurtgezen kimdir, ne gibi faaliyetlerde bulunmuştur diye sorsak, neler söylersiniz?

Ali YURTGEZEN: Bendeniz, çok küçük yaşlarda iken biri babasını Yemen’de, diğeri hem anne hem babasını Rus ve Ermeni işgalindeki yurtlarından kaçarken muhaceret yolunda kaybetmiş iki ümmî dedenin torunuyum. Kendimi böyle tanıtıyorum çünkü ben çocuklara anne babadan ziyade dede ve ninelerin şahsiyet ve istikamet kazandırdığını yahut kazandırması gerektiğini düşünüyorum. Daha geniş bir tecrübeyi, milli kültürün daha özgün halini böyle tevarüs edebiliyorsunuz. Benim neslim büyük ölçüde dedelerimizin ümmiliği sayesinde devletin estirdiği tereddi rüzgârlarıyla savrulmaktan kurtuldu. Bu topraklarda kök salıp boy atmıştık ama yine aynı ümmilik sebebiyle meyveye duramıyorduk. Kendimize has bir inşanın imkânlarını kaybetmiştik. Gençlik yıllarımızdan itibaren her birimiz kendi meşrebi, mesleği, kabiliyeti çerçevesinde yeniden böyle bir inşanın çabasına koyulduk. Ne gibi faaliyetlerde bulunduğumu soruyorsunuz. 70’li yıllarda gençlik hareketlerinin içinde aktif olarak yer alırken de 40 yıla varan öğretmenlik hayatımda da hasbelkader çeşitli mevkutelerde yazıp çizerken de yapıp ettiğim, kırık dökük bir iştirakle de olsa bu kendimize has inşa gayretinin bir ucundan tutmak olmuştur.   

Sibel KÖK: Maraş'ın tarihi ve sosyal yapısıyla ilgili bizi biraz bilgilendirir misiniz?

Ali YURTGEZEN: Maraş’ın talihsiz bir tarihi var. Burası Dulkadirli Beyliği’nin merkezi bildiğiniz gibi. Dulkadirli Beyliği, iki asırlık ömrü boyunca bazen Osmanlı’nın bazen Memlûklerin himayesine girmek zorunda kalmış. Hatta bunu ayakta kalabilmek için bir nevi temel politika haline getirmiş bile denilebilir. Fakat işte bu yüzden, “gölgede duranın gölgesi olmaz” fehvasınca Maraş beklenen seviyede bir imardan, dolayısıyla bu imarın sağlayacağı ilim ve edebiyat zemininden yeterince nasiptar olamamış sanki. Buna rağmen önemli âlimler, şairler, devlet adamları yetiştirmişse de kabul edelim ki Maraş, o tarihler için adını bir çırpıda sayabildiğimiz ilim ve kültür merkezi şehirlerden biri değil. Ama bu bir nakısa da değil. Dulkadirlilerin Osmanlı ve Memlûkler dışında Akkoyunlu, Karakoyunlu ve Safevilerle, hatta bazen Karamanoğlu veya Ramazanoğlu Beylikleriyle giriştiği, hâkimiyet sahasını muhafaza maksatlı ardı arkası kesilmeyen savaşlar hesaba katılırsa bu kadarı bile takdire şayan bulunabilir.

Eyalet statüsüyle Osmanlıya bağlandıktan sonra ise, Dulkadirli hanedanının gücünü kırmak için Yavuz’un Doğubayazıt’tan getirtip buraya yerleştirdiği Beyazıtlılar ile Dulkadirliler arasındaki iktidar mücadelesi sebebiyle yine ihmale uğrar. Cumhuriyet döneminde de devlet yatırımları bağlamında neredeyse unutulan bir şehir Maraş. Galiba taleplerimizle ilgili ifade, takip ve ısrar noktasında yeteri kadar becerikli değiliz. Devleti yönetenler yetmiş yıldır buraya geliyor, gururumuzu okşayan övgü dolu sözlerle gönlümüzü alıyor ama bir şey vermeden dönüp gidiyorlar. Doğrusu, bundan da hoşnut gibiyiz. Maraş’a özgü meşhur fıkradır: Merkebine yüklediği odunları satmak üzere köyden şehre getiren delikanlı, “Ağanın oğlu, odunu kaça satıyorsun?” diye soran bir müşteriye odunları para almadan verir. Dönüp geldiğinde durumu anlattığı babası ise, “Sana böyle hitap eden bir adama hayvanı niye vermedin peki?” diyerek çıkışır oğlana. Öyle ya, ağalık vermeyinendir. Ben yine de maddi mahrumiyetine rağmen insanımızın bu beylik yahut ağalık istiğnasını kıymetli buluyorum. Kınanması gerekenler bu hali istismar edenler olmalıdır.

İletişim teknolojisinin, bireyselleşmenin yaygınlaştığı; çok farklı kültürlerden etkilenmenin kolaylaştığı şu son zamanlarda herhangi bir şehir ahalisinin artık ortak bir sosyal yapıya sahip olduğunu zannetmiyorum. Çağın zorladığı bütün değişim ve dönüşümlere rağmen Maraş’ın belli bazı şehirlere nazaran daha yerli, milli, muhafazakâr ve mütedeyyin tavrına vurgu yapılabilir belki. Bir de zor zamanlarda 7’den 70’e, berduşundan âlimine kadar her Maraşlının kuşandığı “din bahsi” hassasiyeti var.

Sibel KÖK: Bugünden farklı olarak çocukluk ve gençlik yıllarınızın Maraş'ı nasıldı?

Ali YURTGEZEN: Bu kadar kalabalık ve geniş değildi tabii. Merkez ilçede 70 bin nüfus olduğu zamanları hatırlıyorum. 60’lı yıllardı ve hemen herkes birbirini tanır, tanıyamadıklarına “kimlerdensin” diye sorarlardı. Komşuların yardımlaştığı birbirini gözettiği, imkânlarını paylaştığı dönemlerdi. Esnaf sabah namazından çıktıktan sonra dükkânını açar, akşam ezanı okunmadan kapatırdı. Namazlarımızı mahalle camiinde hoporlörsüz imamların ardında kılardık. Şehri boğan yüksek yapılar da yoktu, trafikten kaynaklanan gürültü kirliliği de. Yazı yaz, kışı kıştı. Sokak satıcılarından bulgur, döğme gibi göz kararı bir miktar zahirelik karşılığında “gaza, yarpuz, ıspatan” yahut mevsimine göre “çağla, alıç, at alması, can eriği” alınırdı. Bakkaların hayli kalın birer veresiye defteri olurdu. Televizyon yoktu ama babalarımız pek izin vermese de sinema, özellikle de vurdulu kırdılı Yeşilçam filmleri revaçtaydı. Büyükler radyodan ajans dinler; daha yakınımızdaki feci olaylara, sokaklarda “kaidesiyle” okunarak satılan destanlar aracılığıyla muttali olurlardı. Bizler küsküç oynar, deveme döndürür, cücük lastiği ile avlanırdık. Daha hayta olanlarımız Atlas sinemasının aralığında gülle oynar, basak basar, fır atardı. Ne kadar uzakta olursa olsun mektebe yürüyerek gider, yaz tatillerinde “ohuma”ya devam ederdik. Nenelerimiz bize Osmanlı elifbasıyla yazılmış Mızraklı İlmihal, Ahmediyye, Muhammediyye, Tûtiname gibi kitaplardan bölümler okur, biz de dedelerimize Latin harfli Hz. Ali cenklerini okurduk. Elbette o zamanlarda da türlü sıkıntılar vardı. Ortalık güllük gülistanlık değildi. Kendilerine akıl danışılan büyüklerin telkiniyle bir şekilde problemler çözülür, sıkıntılar aşılırdı. İnsanlar mütevvekildi. Hesabî değil hasbî idiler. Psikolojileri sağlamdı; şimdiki gibi olur olmaz her meselede bozulmazdı.

Sibel KÖK: O yıllarda da Maraş'ta kültürel mekanlar var mıydı? Yazarların buluştuğu, gençlerin gelip onları dinlediği mekanlar... Buralara kimler gelirdi, o günlerden ne gibi hatıralar kaldı?

Ali YURTGEZEN: Kültür, sosyoloji terimi olarak bir toplumun kendine özgü, yaşayış, duyuş ve düşünüş tarzı demek. Bir pratik halinde tevarüs edilmesi gerekiyor. Kültürel mekân derken böyle bir pratiğin ve tevarüs imkânının ortamı kastediliyorsa eğer, evleri, meydanları ve sokaklarıyla bütün bir şehir sathı kültürel mekân olmak zorundadır. Böyle değilse, kültürel mekânla birkaç özel yapı kastediliyorsa, koskoca şehrin geri kalan kısmında millî kültürün yaşanmadığı yahut ihmale uğradığı itiraf edilmiş olur ki maalesef hakikat de budur. Sizin bunu sormadığınızın farkındayım ama yeri gelmişken işaret edeyim dedim. Siz yazarlarla mülaki olunan, kültürün nazariyatının konuşulduğu mahfilleri soruyorsunuz. Bu çerçevede yine 70’li yıllar için Milliyetçi Öğretmenler Derneği, Büyük Ülkü Derneği ve önce MTTB iken sonradan Akıncılar Derneği olan dernekleri sayabilirim. Buralarda haftalık düzenli seminerler oluyor; zaman zaman da bazı yazar ve şairler misafir ediliyordu. Mesela bendeniz rahmetli Abdurrahim Karakoç’la ilk defa Milliyetçi Öğretmenler Derneği’nde vicahen tanışmıştım. Öğretmenler Derneği adı sizi yanıltmasın; buradaki sohbetlere dinleyici olarak katılanların tamamı neredeyse talebeydi. Bir de bu dernekler şöhretli yazarları şehre getirtip sinema salonlarında konferanslar verdirirdi ki çok yoğun ilgi görürdü. Necip Fazıl ve Mustafa Yazgan’ın konferanslarını hatırlıyorum.

Sibel KÖK: Çocukluğu ümmî bir annenin anlattığı kıssalarla geçmiş biri olarak merak ettiğim husustur şifahî kültür. Şifahî kültür geleneğinin insan, toplum ve kültür açısından önemi nedir, Maraş'ta bu kültürün hala devam ettiği söylenebilir mi?

Ali YURTGEZEN: Önce şunu tasrih edelim: Şifahi kültür, söze dayalı kültür değil; nesilden nesile sözle aktarılan kültürdür ve ümmî topluluklar için zaruri bir usuldür. Dolayısıyla hem bu sebeple hem de sözle aktarılan kültür unsurlarının temelde bir tecrübeye veya metne dayanması sebebiyle şifahi kültürün yazılı kültüre nazaran daha iptidai, daha yetersiz olduğu kabulünü pek doğru bulmuyorum. Nasıl aktarılırsa aktarılsın kültürün hayatiyet bulmasıdır esas olan. Sizin ümmî bir anneden dinlediğiniz hikâyelerin, menkıbelerin, kıssaların, darb-ı mesellerin, kendileri bilmese de yazılı bir kaynağı vardır muhakkak. Sözlü kültür ile yazılı kültür farkını, okuyup okumama değil; okuma usulü belirler bu yüzden. Şifahi nakil; başta Kur’an-ı Kerim ve Hadis-i Şerifler olmak üzere, bu temel kaynaklar çerçevesinde kaleme alınmış ve asırlar boyu Anadolu insanını mayalamış muhalled eserlerden ahz edilen hikmetlerin sadırdan dile dökülmesidir. Usulüddin çerçevesindeki belli eserlere ait muhtevayı sadırlardan sadıra aktarmanın, nesiller arasında bir dil, duyuş, düşünüş ve müktesabat birliğini temin yanında, hakikat zemininde ilmi “ziyadeleştiren”, yani hakikate vukufiyeti artıran bir tesiri vardır. Halbuki neyin nasıl okunacağına ölçü koymadan okumayı kutsayan bir yaklaşım, ekseriya hakikat zemininden kopardığı ilimle beraber, kendi kültürüne yabancılaşmış, cehl-i mürekkeple malul, okumuş cahilleri de “çoğaltmakta”dır. Cemil Meriç, İslâm’ın şekillendirdiği bizim kadim kültürümüze “kültür” demek yerine “irfan” demenin daha isabetli olduğu görüşündedir. Meseleye bu zaviyeden bakarsak irfanî tavra okumuşlarımızdan ziyade, sayıları azalsa da hâlâ ümmilerimizin sahip olduğunu söyleyebiliriz. Kaldı ki ümmilik zannedildiği gibi cahillik de değildir. Fıtrattaki safveti, yaratılıştaki en güzel kıvamı muhafazadır. Cahillik alameti sayılan tahsil yoksunluğu yahut okuma yazma bilmeme halinin, resmî eğitim öğretimin insanı kendine ve değerlerine yabancılaştırdığı bizim gibi ülkelerde çoğu zaman fıtratı muhafaza adına bir avantaj sağladığı bile iddia edilebilir. Ol sebepten ağzı dualı ümmî anaların fem-i muhsininden dökülen sözlerine kıymet vermek gerekir.   

Bir kültür unsurunu talim, terbiye, telkin, tavsiye veya nasihat maksadıyla sözle ifade ederken halin muktezasını gözetme keyfiyeti, millî kültürün aktarılmasında şifahi usulü daha tesirli kılmaktadır. Yine türkü, şarkı ve ilahi ezgilerindeki bize özgü seslerin tevarüsü de şifahi usulle mümkündür. Bu ve benzeri başka sebeplerle şifahi kültürü yaşatmak zaruridir diyeceğim ama teknoloji bu usulü zehirledi. Sohbeti unuttuk. Aynı ailenin fertleri bile birbirleriyle değil televizyonla, tabletle, bilgisayarla, cep telefonuyla ünsiyet ediyor. Ana dilimizi dahi epeydir analarımızdan değil dizilerdeki dublaj Türkçesinden öğreniyoruz. 

Sibel KÖK: K.Maraş, her ne kadar şiirin başkenti olarak kabul edilse de edebi yönü yeteri kadar bilinmiyor maalesef. Bir de Maraş'ın ilmi yönü var. Sizden Maraşlı ya da Maraş'ta yaşamış mutlak bilinmesi,araştırılması , okunması gerekir dediğiniz ilim adamlarını dinlemek isteriz. Bunlar kimlerdir, neler yapmışlardır?

Ali YURTGEZEN: Maraşlı âlimler konusunda Yaşar Alpaslan hoca ile Serdar Yakar kardeşimizin çok güzel yayınları var. Üniversitemizdeki akademisyenlerimiz de Saçaklızâde gibi geçmişte yaşamış bazı âlimlerimizin eserlerini neşrediyorlar. Bilhassa biyografik çalışmaların okunması bu ilim adamlarını tanımak kadar, onların yaşadıkları dönemi, ilim tahsili için gösterdikleri fedakârlıkları,  katlandıkları zorlukları öğrenmek için de önemli. Böylece bu büyük insanlarla övünmekle yetinmeyip onların bıraktığı yerden devam etmek gibi bir sorumluluk devşirebiliriz. Elbette hepsinin layıkıyla bilinmesini, minnetle yad edilmesini, eserleriyle hemhal olunması isterim. Ama hususen tanınıp okunması gerektiğini düşündüğüm iki isimden bahsedebilirim. Biri meşhur tarihçimiz Mükrimin Halil Yinanç. Selçuklu ve Beylikler tarihine vukufiyeti yanında ilmi hakikatlere sadakati namus bilen bir adamdır. 1932’de tarihî gerçeklerin hilafına, resmî ideolojinin belirlediği Türk Tarih Tezi’nin kotarılacağı 1. Türk Tarih Kongresine tebliğ sunmak üzere davet edilir. Doğruları söylemesine izin verilmeyecektir. Bir yalana ortak olmayı da ilim namusuyla bağdaştıramaz. Kongrede konuşma yapmak zorunda kalmamak için 12 dişini birden çektirir. Mükrimin Halil’in yine tarih ekseninde ama bugün yaşadığımız problemlerin çözümüne ışık tutacak pek çok makalesi de vardır.

Bir diğer isim olarak 1965’te Maraş’ta çok kısa bir süre müftülük de yapan Fikri Tuna hocaefendiyi zikredebilirim. 2017’de İstanbul’da vefat etti ve geçen yıl da hatıraları yayınlandı. Fikri Tuna’nın kendisi, Göksun’un bir köyünden bütün İslâm âlemine uzanan bir ümmet bilincinin tecessüm etmiş halidir demekle yetineyim. Gerisini merak edenler araştırıp öğrensin artık.

Sibel KÖK: Şehir-kültür, şehir-düşünce, şehir-ilim ilişkisini irdelemenizi rica etsek neler söylersiniz?

Ali YURTGEZEN: Kültür, bir topluluğun kendine özgü, onları diğerlerinden farklı kılan yaşayış, duyuş, düşünüş tarzı demiştim. Bu kendine özgülük durumunu, büyük ölçüde o topluluğun tarihi ve coğrafyası belirler. Şehirler de sonuçta belli bir coğrafyada, ortak tarihe sahip kitlelerin yaşadığı yerleşim birimleridir. Dolayısıyla şehirle kültür arasında, millî kültür bağlamında değil ama mahallî kültür bağlamında doğrudan bir münasebet var. Bir şehre özgü düşünce tarzı veya ilim geleneği de bu mahalli kültür çerçevesine dâhildir. Örf adetleriniz, ezgileriniz, şiveniz, mutfağınız gibi düşünceniz, hassasiyetleriniz, ilim imkân ve iştiyakınız da farklı oluyor. Geçinmelerine yetmeyen bir coğrafyada yaşayan insanlar okumaya, tahsile daha çok yöneliyorlar mesela. Sürekli koşuşturmak zorunda kalınan kalabalık ve gürültülü beldeler tefekküre imkân vermiyor. Karacoğlanın dolaştığı topraklarda yaşıyorsanız şiirle haşir neşir olmanız bir yerde kaçınılmaz hale geliyor. Bununla birlikte hususi bir gayretle temayüz eden bir âlim, mütefekkir, şair veya yazar, bir model şahsiyet olarak örnek alınmak suretiyle mevcut şartlara rağmen o şehrin alamet-i farikası olabilecek farklı bir çığır da açabiliyor.

Sibel KÖK: Sizce de Kahramanmaraş edipleri, ilim adamlarını besleyen, büyüten bir şehir midir?

Ali YURTGEZEN: Kahramanmaraş âlimleri, edipleri doğuran bir şehir ama onları besleyip büyüttüğü konusunda emin değilim. Bunu tariz olsun diye söylemiyorum. Çünkü besleyip büyütmek bir imkân meselesi. Yüksek tahsil ve tekâmül imkânı Cumhuriyet’ten önce İstanbul’daydı. Cumhuriyetin ilk yıllarında bilhassa ilim öğrenmek isteyenler Mısır’a veya Şam’a gitmek zorunda kaldılar. Şimdilerde yine İstanbul revaçta. Tanınmış âlim ve edebiyatçılarımızın hayatını incelediğimizde daha ziyade bu merkezlerde neşv ü nema bulduklarını görürüz. Fakat şunu da göz ardı etmemek lâzım: Onların neredeyse tamamının ilim ve sanatlarıyla müstakim bir çizgiden ayrılmamalarında, çocukluk yahut gençlik çağlarında Maraş’ta soludukları kültürün büyük payı vardır.

Sibel KÖK: Kahramanmaraş'in ruhunu taşıyor diyebileceğiniz mekanlar var mı? Bunlar, sizce nerelerdir?

Ali YURTGEZEN: Sakin bir zamanını kollamak kaydıyla Saraçhane Çarşısı ile eski mahallelerin sokak aralarındaki sade, küçük ve asude eski camileri.

Sibel KÖK: Edebiyat kenti olarak nitelendirilen Maraş'ın dergicilik yönünü merak ediyoruz. Şehrin edebi ve kültürel açıdan aynası konumunda olabilmiş dergilerden söz etmek mümkün mü? Hangilerini dahil edebiliriz?

Ali YURTGEZEN: Taşra şehirlerinde dergicilik zordur. Baskısından finansmanına, dağıtımına kadar her aşamasında sıkıntı yaşanır. Buna rağmen Maraş’ta bir hayli dergi neşredilmiş fakat bunların bahsettiğim sıkıntılar sebebiyle çoğu zaman aksayan periyotlarla sürdürdükleri ömürleri pek de uzun olmamıştır. Şehrin edebi ve kültürel açından ne kadar aynası olabilmişlerdir bilmem ama bu dergilerin diğer taşra şehirleriyle kıyaslanamayacak bir edebiyat tutkusunun tezahürü olduğu muhakkaktır. Bunlar arasında bir okul dergisi olmasına rağmen Nuri Pakdil’in lise talebesiyken yönettiği Hamle Dergisi’ni, Yedi Güzel Adam’ın nüvesini teşkil etmesi bakımından önemsiyorum. Türkiye çapında bir ilgiye mazhar olmuş İkindi Yazıları ve Dolunay dergilerini de ayrı bir yere koymak gerekiyor. Yalnız Ardıç, İnsan Saati, Edebiyat Yaprağı, hatırladığım diğer edebiyat dergileri arasında. Halen yayınlanmakta olan Alkış dergisinde Maraş’ın mahalli kültürüne dair yazılara yer verildiğini biliyorum. Şimdilerde e-dergi olarak yayımlanan Tayyip Atmaca’nın Hece Taşları Dergisi bütün bir Türk dünyasına hitap ediyor. Fikrî sahada Haki Demir’in son derece ciddi, tutarlı ve derinlikli bir medeniyet tasavvurunu inşaya matuf yazılara yer verdiği ve yine e-dergi olarak neşrettiği Terkip ve İnşa Dergisi ise Türkiye’nin şahsında İslâm âleminin en temel problemine çözümler sunuyor.

Bu söyleşi Evelāhir dergisi için yapılmış ve ilk önce Evvelâhir dergisinde yayınlanmıştır