“Âh ol
kişiye kim geçüre rüzgârını
Görmek
müyesser olmaya Üsküb diyârını”
İshak Çelebi
“6. Uluslararası Yahya Kemal Beyatlı Türkçe Şiir Şöleni” için Üsküp’e davet edilmek, insanların komşu ziyaretine bile gitmediği salgın hastalık döneminde çok güzel bir hediye almak gibi geldi. Daveti bildirmek üzere aziz dostum TYB İstanbul şube başkanı Mahmut Bıyıklı arayıp Üsküp’e gider misin deyince heyecanla çok isterim dedim. Uzun bir süredir “medeniyeti Bosna’dan Okumak” başlıklı bir kitap hazırlığı için okumalar yapmaktaydım. Özellikle ilk Balkan fatihleri olan akıncıların fetihleri üzerine yoğunlaştığım bu günlerde Üsküp Fatihi Paşa Yiğit Bey’in memleketine çağrılmam, insanın yöneldiği şeye Cenab-ı Hak’kın kapısını açtığı gerçeğini bir kere daha gösterdi. Üsküp’te Yahya Kemal Beyatlı’nın 136. Doğum yıldönümünde düzenlenen şölen Salgın münasebetiyle sınırlı bir katılımcı ile düzenlenmişti ve bu sınırlı katılan insanlardan biri olmak fakire nasip olmuştu. Şölene gelemeyen Doğu Türkistan, Kırgızistan, Gagavuzya, Romanya ve Bosna-Hersek’ten şair dostlar da internet/video aracılığıyla katılarak şiirlerini okudu. Doğu Türkistanlı kardeşimizin şiiri yürek yakan bir şiirdi ve büyük ihtimal salgın olmasa da şölene gelip katılması mümkün olamayacaktı. Kırgız şair dostumuz Altınbeg Tanrı Dağı şiirini okudu. Şölene Makedonyalı Şair dostlarla beraber, Kosova/Prizrenden, Bulgaristan’dan, Azerbaycan’dan, Suriye Türkmenlerinden ve ülkemizden şairler katılmıştı. Şölen internet vasıtasıyla canlı olarak yayınlandı.
Kuzey Makedonya Kültür Bakanlığı destekleriyle düzenlenen şölen, Makedonya Türk Sivil Toplum Teşkilatları Birliği (MATÜSİTEB) tarafından düzenlenmişti. MATÜSİTEB 2003’te Makedonya genelinde yaklaşık 40 Türk sivil toplum kuruluşunun daha güzel hizmetleri birlikte yapabilmek için bir çatı altında toplanarak oluşturdukları birliktir. Başkan Hüsrev Emin Bey ve şaire, yazar, Türkolog, Köprü dergisi genel yayın yönetmeni ve Gerçek Hayat’tan yazılarıyla tanıdığımız sevgili eşi Leyla Şerif Emin hanımefendi programın ev sahipleriydi. Güler yüzleri, candan muhabbetleri ile bizi hiç yalnız bırakmayan Seyhan hanımefendi ve onun Yozgatlı sevgili eşini, genç kardeşimiz Nermin’i, ayaküstü sohbetlerimizle gönüldaş olduğumuz Suat kardeşimizi, Rıfat kardeşimizi ve diğer dostları şükranla anmak isterim.
Balkan şehirleri, hepimizin ilkokulda öğrendiği Ahmet Kutsi Tecer’in şiirinden yapılan şarkıda denildiği gibi içimizdeki bir hasrettir. “Orda bir köy var, uzakta / O köy bizim köyümüzdür / Gitmesek de, gelmesek de / O köy bizim köyümüzdür”. Üsküp bir akıncı şehriydi. Balkan Fatihleri olan akıncılar, Balkanlarda Romalıların yaptırdığı ve daha sonra Bizans'ın da kullandığı yollardan yararlandılar. Bu yollar Sol Kol (Via Egnatia- canib-i yesar), Orta Kol (Via Militaris - tarik-i evsat) ve Sağ Kol (Kırım - Karadeniz ticaret yolu) olarak biliniyordu. Sol Kolda önce Meriç nehri kıyısındaki Ferecik, 1371’de Gümilcine fethedilince burası uç merkezi yapıldı ve uç beyi Evrenos Bey oldu. Bu yol, İpsala, Gümülcine, Serez, Karaferiye ve oradan iki kola ayrılıp Tırhala ve üsküp'e ulaşıyordu.
Edirne’den batıya doğru devam edip, Filibe, Sofya, Üsküp ve Bosna’dan ileriye Orta Avrupa’ya giden orta kol, I. Murad döneminde ilk Rumeli beylerbeyi olan Lala Şahin Paşa ve onun vefatından sonra Timurtaş Paşa’nın kontrolüne bırakılmıştı. Lala Şahin Paşa Filibe’yi fethedip kendine üs yapmıştı. Yol Çirmen, Zağara, Filibe ve oradan ikiye ayrılıyor, birincisi Sofya üzerinden Niş ve Belgrat'a ulaşıyor, ikincisi Köstendil üzerinden Üsküp'e bağlanıyordu.
Yıldırım Bayezid’in ilk yıllarında 1392’de Paşa Yiğit Bey Üsküp’ü fethetti. Üsküp orta kolunyeni ucu yapıldı ve gazilerin ocağı oldu. Üsküp’ü kendine üs yapan Paşa Yiğit Bey başta Bosna ve Hersek olmak üzere, Adriyatik Denizi sahillerindeki Venedik bölgelerine akınlarda bulundu. Üsküp’ün fethi Sırbistan ve Bosna’nın durumunda önemli değişikliklere yol açmıştır. Bu görevi ondan sonra II. Murad döneminde oğulluğu İshak Bey ve 1440 yıllarından sonra da İshak Bey’in oğlu İsa Bey devraldı. 1463 yılına kadar Üsküp Paşayiğitoğullarının uç merkezi olarak kaldı. Bosna’nın fethi ile orta koldaki uç Sarayova’ya nakledildi. İsa Bey bu ucun beyiydi. Bosna ucunda uzun yıllar görev yapan İsa Bey, yaptığı eserlerle Sarayova’yı bir köyden şehre dönüştürdüğü için Sarayova’nın kurucusu kabul edilir. Saraybosna 16. asırda Macaristan fethedilene kadar uç merkezi olarak kaldı. Bu fethin ardından orta koldaki uç, daha ileriye Banaluka’ya taşındı.
Paşayiğitoğulları üç kuşak boyunca Paşa Yiğit Bey, İshak Bey ve İsa Bey dönemlerinde uçların öncüsü oldular. Üsküb ve Bosna'nın bir kısmını fetheden ve Manisa'dan Rumeli’ye geçtiği bilinen Paşa Yiğit Bey'dir. O, bir Osmanlı uç beyi olarak Sırbistan'ı idare etmiş ve takriben 1413 yılı civarında Üsküb'de vefat etmiştir. Türbesi bu şehirde bulunmaktadır. Osmanlı tarihlerinde "Üsküb Fatihi" olarak anılır. Onun İshak ve Turahan isimlerinde iki oğlu ile onların oğulları da Üsküb ve Bosna'da sancakbeyliği yapmışlardır.
Makedonya, Arnavutluk ve Bosna'ya giden yolların birleştiği Üsküp, Osmanlı uç beylerinden İshak Bey oğullarının yerleştiği bir merkez ve bu memleketlerin fethinde hareket üssü idi. Üsküp'ten bir yol Dibra boğazından kuzey Arnavutluk'a iniyor, yine Üsküp'ten güneye, Makedonya'ya ve kuzeyde Bosna'ya yollar ayrılıyordu. Bosna'nın Osmanlılara tabiliğini Üsküp uç beyleri sağlamıştı. Üsküp bütün yolların birleştiği merkezdi.
Paşa Yiğit Bey’in ve şeyhi Meddah Baba’nın türbeleri, yine aynı yerde bulunan ve Üsküp’ün ilk medresesi olarak bilinen Meddah Baba medresesi ve külliyesi 1945 yılında komünist rejim tarafından yıkılmıştı. Zamanla harabe olan yerde gecekondular yapılmış ve türbeler de evlerin altında kalmıştı. Bizim bütün fetihlerimizde bir manevî fatih, bir gönül fatihi olduğu gibi, Üsküp’ün fethinde de Meddah Baba manevî fatih olarak yer almıştır. Mezar taşında “"Fatih-i Üsküp, Meddah Baba" ibaresi yer alır. Yıllar sonra bütün Balkanlardaki mirasımıza sahip çıkma gayretleriyle beraber Üsküp’teki mirasımıza da sahip çıkılır ve Tarık Şara gibi Türk girişimcilerin Bursa Belediyesinin, Üsküp’ün Çayır belediyesinin 2010 yılında başlayan çalışmalarıyla bölge istimlak edilerek yeniden külliye ve türbeler onarılmış meydana çıkarılmıştır. Üsküp’ün Osmanlı çarşısı içinde bulunan Paşa yiğit Bey’i ve şeyhi Meddah Baba’yı ziyaretimiz büyük bir heyecandı fakir için. Tanış olduğum bir büyüğün huzuruna çıkmak gibiydi. Merhum Erol Güngör Türk Kültürü ve Milliyetçilik eserinde “İsterseniz Türk’ün vatan anlayışı için şöyle pratik bir formül bulabiliriz. Nerede evliya kabri varsa orası Türk toprağıdır. Evliyası olmayan yerde Türk de yok demektir; eğer olsaydı mutlaka içlerinden ya bir şehit ya bir ulu kişi çıkardı ve halkın gönüllerini kendi kabri üstünde birleştirirdi. Zaten manevî kudretiyle halkı koruyacak birinin bulunmadığı yerde Türk nasıl yaşar?” demişti.
Yahya Kemal’in annesinin dilinden hazin bir makamla dinlediğini ifade ettiği Yazıcıoğlu Mehmet Efendi’nin Muhammediye eserinden “Eğer Rum'un revanında görürsem ben dilarayı / Revanına revan edem Semerkand'i Buhara'yı” beyti Horasandan aldığımız nefesi, kokuyu Rumeline taşımamıza atfen söylenmiş. Diyor ki, Eğer ben o gönülleri süsleyen sevgiliyi, yani Resûl-i Kibriya'yı, Rum diyarı diye anılan bizim memlekete doğru yönelmiş görseydim, güzelliği dillere destan olan Semerkand ve Buhara vilayetlerini, onun bu yolu tutmasının şerefine bir şükran hediyesi olarak bağışlardım. Biz Efendiler Efendisinin görklü ismini duyurmak için Semerkand Buhara’dan aldığımız nefesle, oraları terkedip Rumillerine gelmişiz. İşte bu mübarek zâtlar bu işi yapan ulu kişiler. Rumelini vatan kılmışlar. Onların varlığı oraların vatan olduğunun birer delili. O yüzden hep türbelerimize, eserlerimize musallat olmuşlar. Onları yok edince oraların bizim vatanımız olmaktan çıkacağını düşünmüşler.
Üsküp, aldığı soyadı ile aile şeceresinin hem anne hem baba tarafından dayandığı III. Mustafa devri
Rumeli sancak beylerinden Şehsuvar Paşa'nın yadigârını yaşatan Yahya Kemal Beyatlı’nın doğduğu ve çocukluğunu geçirdiği şehirdir. Yahya kemal, babasının bir Kur’an mushafının kenarına “mahdumum Ahmed Agâh’ın dünyaya geldiği tarihtir” diyerek düştüğü nottan öğrendiğimiz şekilde 2 Aralık 1884’te Üsküp’te, Leyla Şerif hanımın anlatımıyla onların çocukken oyunlar oynadığı şimdi bir otopark olan yerde bulunan evlerinde doğmuştur. Leyla Şerif’in Yahya Kemal’le ünsiyeti şöyle başlar: “Yahya Kemal Beyatlı’nın “Çocukluğum, gençliğim ve ilk siyasi hatıralarım” kitabını okuyordum. O kitabı okurken, şair ile aynı mahallede büyüdüğümüzü fark ettim. Evimdeydim ve doğduğu evi açıklarken yazar bir anlık şok geçirmiştim. Kapıdan çıktım az ilerisinden bahsediyordu. Çocuk oyunlarımızda oynadığımız kapının önünde battaniye serip koşuştuğumuz bir yerden bahsediyordu. Evin tam üzerinde dolaştım, aslında o evden bir iz yoktu ama bunu bilmek inanılmaz bir heyecan vermişti. Aynı sokakta belki dizlerimizi kanattık, aynı sokakta koşuşmuştuk, arada yüz yıl fark var ama bu sokakta hâlâ Türkler yaşıyor. O hevesle bir şiir yazdım “Resimlerden çıkan sen miydin” diye. Şaire bu yüzyıldan sesleniyordum aslında şiirde, annemin ısrarı ile o şiirle yarışmaya başvurdum, şiir, Çalıklı Hıdırellez festivali çatısı altında düzenlenen şiir yarışmasında gençler kategorisinde birinciliğe layık görüldü”
Üsküp’te gece indiğim havaalanından şehre giderken ilk dikkatimi çeken şey yüksek bir yerde ışıklandırılmış halde görünen büyük bir haç oluyor. Balkanlarda kimliklerini Osmanlı-Türk düşmanlığı üzerine kurgulayan bütün toplumlar gibi yüzlerce yıl dillerini inançlarını kültürlerini korumalarını sağlayan, insan olmak hasebiyle el üstünde tutuldukları Türk varlığına karşı kaba bir egemenlik gösterisi olan bu haçı görünce Bosna Hersek’te Mostar şehrinde Hırvatların diktiği haç aklıma geldi. Beni şehre götüren Suat kardeşime “buraya da mı dikildi haç” dedim. Suat “üzülmeyin hocam. Biz alıştık. Hatta yazın sinekleri çekiyor faydası oluyor diyoruz” diye cevapladı. “Merhum Aliya’nın sözünü bilirsiniz hocam” diye devam etti. Bilmez miyim dedim ona. Mostar’a hakim bir konumda olan Hum tepesine devasa bir haç diken Hırvatların komutanı ile görüşme yapan Aliya’ya komutan, tehdit havasında dağın tepesine dikilen devasa büyüklükteki haçı göstererek “Bak, biz haçı nasıl diktik. Şimdi sizin hilâlden daha yukarıda bir haçımız var. Bunu kaldırmaya gücünüz yeter mi?” diye manalı bir soru sorar. Aliya İzzetbegoviç bu söz karşısında meseleyi gülümseyerek geçiştirir, “hele bir gün geceye dönsün” der. Akşam karanlığı basınca da onu dışarıya davet edip şahadet parmağını göğe kaldırarak tüyleri diken diken eden şu sözleri söyler: “Sayın komutan, şimdi sen de bir semaya bakıver! Şu hilâli ve yıldızı görüyor musunuz? Senin onları yok etmeye gücün yeter mi? Ne kadar yükseklere haç dikseniz de onu geçemezsiniz ve asla onu oradan da indiremezsiniz. Onlar semada olduğu müddetçe biz de inşallah varlığımızı devam ettireceğiz!..”
İnsanlarımız farkında olmasa da, çekildiğimiz topraklarda kimliğini bizim düşmanlığımız üzerinden inşa eden ve egemenliklerini görgüsüz, kaba bir gösterişle devasa haçlar dikerek göstermeye çalışan bir zihniyet var. Bize meydan okumanın kibriyle orada bıraktığımız insanlarımıza zulümler yapılıyor. Balkanlardaki kültür mirasımız yok edilmeye çalışılıyor, birer mühür mahiyetinde olan eserlerimiz birer birer ortadan kaldırılıyor. Balkanlarda kalan insanlarımız sancak nöbeti tutan Mehmetçiğimiz gibi bu zulümler karşısında dimdik durarak dilimizi, inancımızı, kültürümüzü devam ettiriyorlar. Bu haç, Üsküp yakınlarındaki 1040 metre rakıma sahip Vodno Dağı'nda yükseliyor. 66 metre yüksekliğindeki haç, Makedon Ortodoks Kilisesi tarafından finanse edilip 2002 yıllarında yapımına başlanmış, 2008 ile 2010 yılları arasında Avrupa ülkeleri tarafından da finansal destek görerek devam edilmiş ve 2011 yılında açılmış olan Milenyum Haçı’dır. Oraya ulaşmak için teleferik sistemi de yapılmıştır.
Ertesi gün Üsküp çarşısını dolaşırken öğle ezanları başlıyor. Çarşı içinde bulunan Kapan Han tıpkı Saraybosna’da bulunan Moriçe Han’a benziyor. Üst katları imam hatip okulu olarak kullanılıyor. Ezanların başlaması bizi duygulandırıyor. Merkezi sistem olmadığı için biri bitince biri başlayan ezanlar bizi çocukluğumuza götürüyor. Ezan-ı Muhammedî bizim sürekli daha ilerilere gitmemizi gerektiren ilâ-yı kelimetullah idealinin müşahhas ifadesi. Ezan-ı Muhammedîyi duymak bize tarihî varoluş gayemizi hatırlatır. Yahya Kemal Üsküp’te ezanla ilgili hatırasını şöyle anlatır: “O yaşlarımda ben, Üsküp minarelerinden yükselen ezan seslerini duyarak, içim bu seslerle dolarak yetişiyordum. Ezan-ı Muhammedi başladığı zaman evimizde ruhanî bir sessizlik olurdu. Galiba Üsküp’ün sokaklarında da böyle bir rüzgâr dolaşır, bütün şehri bir mabet sükûnu kaplardı. Annemin dudakları ism-i celâlle kımıldardı. 1300 sene evvel, Hazret-i Muhammed ’in Bilâl-i Habeşî’den dinlediği ezan, asırlarca sonra hem dinî hem millî sedamız olmuştu. O anda semamızın mağfiret âleminden gelen ledünnî bir sesle dolduğunu hissederdim. Lâkin bu sesler, beni bütün ömrümde bırakmış değildir. Müslüman Türk çocuklarının dinî ve millî terbiyesinde ezan seslerinin büyük tesiri olduğuna inanırım. Paris’te iken bile, hiç münasebeti olmadığı hâlde, kulaklarımda Üsküp’teki ezan seslerinin aksettiği anlar olmuştur.” Öğle namazını Kapan Han’dan çıkıp hemen çarşıda bulunan tarihî Murat Paşa camiinde cemaatle eda ediyoruz. Öğrendiğimiz bir bilgi ise, Üsküp'ün tarihi Türk Çarşısı'nda bulunan Murat Paşa Camisinin, ibadete açıldığı 1463 yılından bu yana ülkede kesintisiz olarak Türkçe vaaz verilen tek cami olma vasfı taşıdığı. Türkçe vaaz geleneğini bugün de teravih namazları öncesinde, cuma namazı hutbelerinde ve her pazar ikindi namazı sonrasında devam etmekteymiş. Ezanlar ve Yahya Kemal bir arada anılınca ister istemez “Ezansız Semtler” yazısını hatırlıyoruz.
Yahya Kemal “Ezan-ı Muhammedî” şiirine “Emr-i bülendsin ey Ezân-ı Muhammedî / Kâfî değil sadâna cihân-ı Muhammedî” beytiyle başlar. Şiirin son beyti medfun olduğu Üsküp’te İsa Bey Camii haziresinde ziyaret ettiğimiz merhume annesi Nakiye hanıma bir Muhammedî hediyedir. “Üsküp'de kabr-i mâdere olsun bu nev-gazel / Bir tuhfe-i bedî' ü beyân-ı Muhammedî”. Bugün Üsküp’te her şeye rağmen ayakta kalabilmiş Hünkâr Camii olarak da anılan Sultan Murat Camii, Mustafa paşa Camii, Murat Paşa Camii, İshak Bey Camii, İsa Bey (Alaca) Camii, Yahya Paşa Camii gibi camilerimizden ezanlar yükselmeye devam ediyor. Sultan Murat Camii şehre hâkim bir tepede bulunuyor. Sultan I. Murat, Kosova Savaşı sonunda savaş alanını gezerken şehit düşmüş ve naaşı gömülmek üzere yola çıkıldığında ilk gece bu tepede konaklanmıştır. I. Murat anısına 1436 senesinde inşa edilen caminin yeri bu şekilde belirlenmiştir.
Makedonya yönetimi. Üsküp’ün bir Müslüman Türk şehri vasfının ağırlığı altında ezildiğini gösterir gibi her yeri heykellerle doldurmuş. Vardar şehri ikiye bölerek akıyor. Vardar’ın sol yanı, doğusu asudeliği, çarşıları, evleri ve ezanlarıyla tarihî Türk Üsküp. Batısı ise gelişmiş modern binalarıyla Makedon Üsküp. Şehri bir birine bağlayan, şimdilerde Taş köprü olarak zikredilen Fatih Sultan Mehmet köprüsü. I. Murat döneminde yapımına başlanmış, Fatih döneminde tamamlanmış 12 kemerli köprü. Köprünün batı taraf girişinin hemen sağında hemen köprünün yanı başında bulunan, minaresindeki yiv işlemelerden dolayı ''Burmalı'' şeklinde isimlendirilen, Karlızade Mehmed Bey tarafından 1494 yılında yaptırılan Burmalı Camii, 1925 yılında zamanın Sırp rejimi tarafından yıktırılarak yerinde orduevi yaptırılmıştır. Caminin yıkımı Türk İslam eserlerine vurulan en ağır darbelerden biri olmuştur.
1963 yılında, 2000 civarında insanın öldüğü Makedonya Depremi'nde Üsküp'ün büyük kısmı hasar görmüş. Köprünün batı tarafında, eski Burmalı Cami civarında bulunan Halveti tarikatına bağlı tekke, sosyalist yönetim tarafından, deprem bahane edilerek yıkılmış. Hasar gören tarihi eserlerimiz onarılmamış ademe mahkum edilmiş. Burmalı camii yerine şimdilerde bir otel inşaatı yapılıyor. 2002’de köprü tadilata alınmış ama köprü üzerinde bulunan namazgâhın mihrabı güya dikkatsizlikle Vardar’ın serin sularına düşüp parçalanmış. Leyla Şerif çıkardığı köprü dergisine soru işareti eklemiş ve mihrabı sürekli gündeme getirmiş. “intihar görünümlü cinayet” olarak bahsetmiş. Köprünün kitabesi de kaldırılmış. Ta ki 2006 yılında Üsküp’ü başbakan olarak ziyaret eden Cumhurbaşkanımız, kendisine eşlik eden Makedonya başbakanı ile köprüyü ziyaret edip, köprü üzerindeki mihrabı sormasına kadar. Leyla şerif, ben Cumhurbaşkanımızın hemen arkasındaydım. Köprüde sürekli mihrabı sorun, mihrabı sorun diye sesleniyordum” diyor. Cumhurbaşkanımızın mihrabı sorması ile Makedonya başbakanı orijinal taşların yerine yerleştirileceği sözünü veriyor. Yahyâ Kemâl’e göre, vatan hiç bir zaman bir nazariye değil, bir toprak’tır. Sanâyi-i nefîse nâmına ne yapılmışsa, onun sergisidir. Yani bir yeri vatan kılan köprüdür, onun namazgâhındaki mihraptır, camidir, minaredir, türbedir… Namazgâhın mihrabını görünce aklıma Âşık Çelebi’nin Tuna için söylediği beyit geliyor. “Kişver-i kâfirden îmân ehline akup gelür / Kıbleye tutmış yüzini bir müselmândur Tuna”. Çevremdekilere beyti söylüyorum ve Vardar da Müselman. Zira kıbleye akıyor diyorum. Evet Vardar Kıble istikametine akışına devam ediyor. Köprü üstünde yerine yerleştirilen namazgâh mihrabı onun Müslümanlığına şahitlik ediyor. Üsküplü İshâk Çelebi, Üsküp’ü öven bir gazelinde, şehrin ortasından geçen Vardar nehrini de anar. Üsküplü şair, Vardar’ı, cennet nehirlerinin yüzü suyu diye tanıtır: “Enhâr-ı cennetün yüzi suyı degül midür / Farzâ ki öğmedün tutalum Vardar’ını”
Ben Âşık Çelebi’yi anınca Leyla Şerif onun da Üsküplü olduğunu söyleyerek bilgi veriyor. Türbesi Üsküp’ün meşhur Gazi Baba tepesinde, zaten Gazi Baba da ismini Şair Âşık Çelebi’den almıştır. Kendisi kadılık görevinde olduğu için ona “Kadı Baba” denilmiş, zamanla Kadı Baba, Gazi Baba olarak değişmiş. 1963 depreminde türbesi yıkılmış, 2012 yılında şairimizin ilk görev yeri de olan Bursa büyükşehir belediyesi ile Üsküp’ün Çayır belediyesi türbeyi yeniden inşa etmişler. Yahya Kemal’in dediği gibi “Üsküp ki Şar Dağında devamıydı Bursa’nın, bir lale bahçesiydi dökülmüş temiz kanın”. Şair Ravzî de bir beytinde aynı duyguyu dile getirmiştir: “Temâşâ eyle Üsküb’i ne zîbâ şehr olur ol kim / Münâsibdür eger dirsem aña Rûm’uñ Burusa’sı”. Hep muhaceretle anılmış Balkan coğrafyasında Ziyaret ettiğimiz ve çay sohbeti yaptığımız, gençlerin eğitimiyle ilgili çok değerli hizmetler yapan Ensar Kültür Yardımlaşma ve Eğitim Derneği’nin tarihî mekânını da Bursa belediyesi tefriş etmiş.
Yahyâ Kemâl, “Hasan Rızâ’ya Sesleniş” şiirinde “Ey Rûmeli’nin Hasan Rızâ’sı / Yâdında mı Üsküb’ün fezâsı / Yâhut Kalkandelen kazâsı / Vardar ve uzakta karlı dağlar / Üsküp bir Müslüman şehirdi / Binbir türbesiyle müştehirdi / Vardar’sa önünde bir nehirdi / Her an tekbirlerle çağlar” diyerek vatanın Müslümanlaşmasını dile getiriyordu. Yine onun ifadesiyle, “Türklük Avrupa’ya doğru cezr ü meddi biten deniz gibi o dağlardan çekilmiş, lâkin tuzunu bırakmış. Bütün o toprak Türklük kokuyor.” Bir başka ifadesinde de şöyle der: “Üsküp’de doğduğum için iftihar ederim. Çünkü Üsküp, Rumeli’de Türklüğün tekâsüf ettiği yerdir. O kadar Türktür ki her taşında milliyetimizin rûhu şekillenir”.
Osmanlı- Türk Üsküp’ü değiştirmek adına, Makedonya Hükümeti, Üsküp Büyükşehir ve Merkez Belediyesi, 1963 depreminin izlerini silmek iddiasıyla, 2010 yılından beri, Makedonluk ve Ortodoks Hıristiyanlık dışında tüm etnik ve dini unsurları yok sayan ‘Üsküp 2014’ isimli bir projeyi hayata geçirmeye çalışıyor. Vodna dağına yapılan devasa haçla beraber, özellikle Fatih Sultan Mehmet Köprüsü çevresi ve Üsküp şehir meydanı, ilgili ilgisiz devasa boyutlarda heykellerle doldurulmuş vaziyette. Gerek Yunan ve Bulgarların tarihlerine ait kahramanları kendilerine mal ettikleri gerekçesiyle, gerekse ülke içindeki insanların zaten geliri az olan ülkenin kaynaklarını israf ettiği gerekçesiyle muhalefetine rağmen bir Makedon kimliği ve Ortodoks mezhebi temelli sunî bir tarih oluşturma çabası adına bütün meydan ve şehir heykellerle donatılmış. Proje kapsamında antik görünümlü yaklaşık 20 devasa bina inşa edilmiş ve kırktan fazla devasa heykel topluluğu (anıt) yapılmış. Taşköprü'nün doğu girişine antik mimariyi taklit eden bir arkeoloji müzesi yapılmış. Yine Taşköprü civarında başka bir yaya köprüsüne ihtiyaç olmadığı halde Sanat Köprüsü ve Göz Köprüsü isimlerinde üzerleri çeşitli heykellerle dolu iki köprü daha yapılmış. Hemen her yere serpiştirilmiş irili ufaklı, hatta devasa boyutlu bu heykellerin en büyüğü 22 metre yüksekliğinde bir anıt heykel topluluğuyla beraber yapılmış “Atlı Savaşçı” isimli korku salan Büyük İskender heykelidir. Diğerleri ise Makedonya Kralı Büyük İskender’in babası II. Filip, Doğu Roma İmparatoru I. Justinian, I. Bulgar İmparatoru Çar Samuil, Kiril alfabesini bulan Kiril ve Methodius kardeşler, Rahibe Teresa, Nikola Karev, Gotze Delçev, Pitu Guli ve ellerinde bıçakla, kılıçla canlandırılan Osmanlı’ya isyan eden ne kadar Bulgar eşkıyası, haydut varsa onların da heykelleri her yanı doldurmuş vaziyettedir.
Projeye sonradan Nexhat Agolli, Josif Bageri, ve Pjetër Bogdani, gibi Arnavut kökenlilerin tasvirleri ile Sanat Köprüsü ve Skanderbeg Meydanı'nın inşası da eklendi. Malum bir de Arnavutların Osmanlıya isyan eden Skender beyleri var. Onun da heykeli eksik bırakılmamış. Rusça mütercimlik-tercümanlık okuyan oğlum Memduh’a Kiril’in kim olduğunu biliyor musun diyorum. Öyle ya yıllarca Kiril alfabesiyle bir dil talim ettin. Ona anlatıyorum Kiril’in kim olduğunu. Kiril ve Metodi kardeşlerin Üsküp’te heykeli olduğunu. Yunan asıllı bu kişilerin Slavların Ortodokslaştırılmasında misyoner olarak çalıştıklarını, Kiril alfabesinin temel alındığı Glagolitik alfabeyi geliştirdiklerini, onların hocalarının ismini vererek Kiril alfabesini geliştiren iki talebesinin de Üsküp meydanında, Vardar kenarında heykelleri olduğunu. Yine Aziz Kiril ve Metodi adına Üsküp’te bir üniversite olduğunu. Oğlum bana şöyle diyor, Ruslar bile hiç ciddiye almamış da onlara ne oluyormuş, ben hiç Kiril’in kim olduğundan bahseden bir şey okumadım duymadım diyor.
Devletimiz var olsun. Her yerde olduğu gibi, Makedonya’da da koordinasyon ofisini açan TİKA (Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı) Türk mimarî kültür eserlerinin onarılıp ayağa kaldırılmasında, Müslüman-Türk kültürünün yaşatılıp muhafaza edilmesinde her türlü çalışmayı yapmaktadır. Yine Yunus Emre Enstitüsü ve Maarif vakfının çalışmaları bu amacı gerçekleştirmek için sürdürülmektedir. Üsküp bir yazı ile anlatılıp bitirilecek bir şehir değil. Söze Üsküplü Yahya Kemal’in dizeleriyle nihayet verelim.
Kalbimde bir hayâli kalıp kaybolan şehir!
Ayrılmanın bıraktığı hicran derindedir!
Çok sürse ayrılık, aradan geçse çok sene,
Biz sende olmasak bile, sen bizdesin gene.
